پايان نامه تحلیل تطبیقی توصیف طبیعت در شعر ابن رومی و منوچهری دامغانی

دسته بندي : کالاهای دیجیتال » رشته ادبیات (آموزش_و_پژوهش)
اين پايان نامه ثبت شده بوده و در صورت نارضايتي صاحب اثر، فايل پاك خواهد شد.
چكيده .....1
مقدّمه  .....2
فصل اول: کلیّات 
1 – 1 - سوال اصلي تحقيق .................4
1 -  2 -  فرضیه های تحقیق ...............4
1 – 3 –بیان مسأله و هدف تحقیق ......4
1 – 4 –پیشینه ی تحقیق .....................5
1 –4– 1 - کتابها...........5
1–4–2- پایان نامه ها ...6
1–4–3–مقاله ها...........7
1–5–روش تحقیق و گردآوری اطّلاعات....................8
فصل دوم : نقد و ادبیّات تطبیقی
2- 1 – نقد چیست؟  .....9
2 - 2- ادب چیست؟  ................9
2 - 3 - تعریف ادبیّات تطبیقی ...10
2 - 4 –جایگاه و رسالت ادبیّات تطبیقی  ...........11
فصل سوم : زندگی نامه
3 - 1 –  نام و نسب و کودکی ابن رومی ...................13
3 – 2 – منش و شخصّیت ابن رومی ...13
3 – 3 – شرایط زندگی ابن رومی ........14
3– 4 – اوضاع سیاسی عصر ابن رومی ......................14
3 – 5 – استادان و شاعران معاصر ابن رومی ..............15
3 – 6 – شهادت شاعر ..16
3 – 7 – تولّد و کودکی منوچهری دامغانی ................17
3 – 8 – اخلاق و منش منوچهری دامغانی ................18
3 – 9 – زندگی سیاسی منوچهری دامغانی ................18
3 – 10 – سلاطین معاصر منوچهری دامغانی .............19
3 – 11 – شعرای معاصر منوچهری دامغانی ...............19
3 – 12 – ممدوحان منوچهری دامغانی ......................19
3- 13 – وفات منوچهری دامغانی .......20
فصل چهارم: سبک شعری و ویژگی های آن
4 – 1 –اوضاع فرهنگی در عصر عبّاسی  ..................21
4 – 2 –فرهنگهای بیگانه و تأثیر آن در فرهنگ عبّاسی  ...................21
4 –3– شعر و معانی شعری دوره ی عبّاسی  ...........22
4 –4–دوره های ادب عبّاسی..............23
4 – 5 –ویژگی های ادبی دوره ی عبّاسی  ..................24
4 – 6 –فن شعری ابن رومی ...............25
4 –7–وصف طبیعت در شعر ابن رومی .....................25
4- 8-دیدگاه ابن رومی در توصیف طبیعت  ..............26
4- 9-کار عقلی و فرهنگی ابن رومی...27
4- 10-ویژگی های فنّی اشعار ابن رومی ..................31
4- 11- شعر فارسی در دوران غزنوی ..32
4- 12- ویژگی های ادبی، فرهنگی و محیطی عصر غزنوی ...............33
4- 13- معانی شعری عصر غزنوی.......35
4- 13 -1- توصیف .....35
4- 14- دیدگاه فکری و سبک شعر منوچهری ............37
4- 15- شخصّیت منوچهری و انعکاس آن در اشعارش .....................39
4- 16- توصیف طبیعت در شعر منوچهری .................40
4- 17-تأثیر ادبیّات عرب در دیوان منوچهری .............42
فصل پنجم: تحلیل و بررسی اشعار وصفی ابن رومی و منوچهری دامغانی
5-1- طبیعت و زندگی در آفرینش هنری ..................44
5-2- فنّ وصف ...........45
5 – 3 –  توصیف طبیعت .....................46
5-4- عناصر طبیعت در صورخیال .......46
5-5- مقّدمه ای بر توصیف طبیعت هر دو شاعر ........48
5 – 6 – گلها و گیاهان و فصل بهار و پاییز ...............49
5 – 6 – 1 – وصف گل نرگس ..........49
 5 – 6 – 2 –  برتری گل نرگس بر گل سرخ ...........51
5 – 6 – 3 – وصف گل نیلوفر و برتری گل یاسمین بر آس ............55
5 – 6 – 4 – وصف شکوفه ................58
5 – 6 – 5 – وصف بهار و پاییز .........62
5 –7 -  درختان ..........64
5 –7 -  1 –وصف درخت بی بر و تاک  ................64
5 –7 -  2 –وصف باغ  ....................68
5 –8 -  میوه ها   .........71
5 –8–1 – وصف زردآلو و موز  .......71
5 –8–2 – وصف انگور  ...................72
5 – 9 – حیوانات، طبیعت جاندار ..........75
5– 9 –  1 – وصف الحمائم : کبوتر ....75
5 – 9 – 2 – وصف الظلیم : شترمرغ  ...77
5 – 9 – 3 – وصف عقاب ....................78
5 – 9 – 4 – وصف الذباب : زنبور عسل  ...................79
5 – 9 – 5 – وصف الصل : مار  ...........80
5 – 5 – 6 – وصف الجراد : ملخ  .........81
5 – 9 – 7 – وصف السمک : ماهی  ......83
5 - 10 – مواهب آسمانی .84
5 - 10 – 1 – وصف آب 84
5  -10 – 2 – وصف غروب ..................87
5 - 10 – 3 – وصف رنگین کمان  .........90
فصل ششم :
6- نتیجه گیری و پیشنهاد
6-1 –نتیجه گیری ..........92
6-2-توصیه و پيشنهاد ....94
فهرست منابع ومآخذ........95
چكيده ه زبان انگليسي..102


چكيده

     ادبیّات تطبیقی یا ادب تطبیقی که در زبان عربی به آن ادب المقارن گویند، عبارتست از : پژوهش در موارد تلاقی ادبیّات در زبان های مختلف، یافتن پیوندهای پیچیده و متعدّد در ادب گذشته  و حال و به طور کلّی ارائه نقشی که پیوندهای تاریخی در تأثیر و تأثّر داشته است، چه از جنبه های اصول فنّی در انواع مکاتب ادبی و چه از دیدگاه جریان های فکری. بنابراین شاید بتوان گفت که در ادب تطبیقی آنچه مورد نظر محقّق و نقّاد هست نفس اثر ادبی نیست بلکه تحقیق در کیفیّت تجلّی و انعکاسی است که اثر ادبی قومی در ادب قوم دیگر پیدا می کند. بدون شکّ فنّ وصف یکی از بزرگترین اغراض شعری در ادبیّات است. در وصف شاعر آنچه را که با حسّ خویش دریافته است به وسیله ی شعر منتقل به غیر می کند و شعر او که در واقع ظرف حسّ اوست خیال غیر را بر می انگیزد تا نظیر آن حسّ در وی پدید آید. طبیعت در میان این فنّ شعری از اهمّیّت والایی برخوردار بوده است چرا که طبیعت دارای تأثیری شگرف بر روح و جان شعراء بوده است. بنابراین آنها در خلال اشعار خود به بیان احساسات خویش در میان این مظاهر طبیعت می پرداخته اند. شعر طبیعت در ادبیّات اهمّیّت والایی دارد و از جمله شعرای بزرگ این فنّ شعری، می توان به ابن رومی و منوچهری دامغانی اشاره کرد. در این پژوهش، ضمن معرّفی دو شاعر به تبیین ویژگی های شعری و تحلیل اشعار آن دو پرداخته ایم تا بتوانیم در خلال آن فرایند تأثیرگذاری و تأثیرپذیری و میزان شباهت و تفاوت در اشعارشان را دریابیم.

واژگان کلیدی : ابن رومی. منوچهری. وصف. طبیعت.








   مقّدمه
سپاس و ستایش خداوندی را که آفریدگار زیبایی هاست و همه ی موجودات در پی این زیبایی و جمال ذات احدی ، او را می پرستند و می ستایند. وصف جهان و زیبایی های آن یکی از موضوعات مورد توجّه شاعران در همه ی زمانها بوده و خواهد بود. امّا در دوره های مختلف شعر فارسی و عربی، شدّت و ضعف متفاوتی داشته است و وصف های شاعران دوره های مختلف، متفاوت بوده است.
ابن رومی و منوچهری دامغانی بی شکّ از مهم ترین و بزرگ ترین شعرای طبیعت در ادبیّات دو ملّت عرب و فارس هستند به گونه ای که نام آنها همواره با وصفها و تصاویر خلّاق و شگفت انگیزشان از طبیعت همراه است، تصاویری که برخی از آنها تاکنون نظیری نیافته است.
    با تّوجه به شهرت و اهمّیّت وصف طبیعت دو شاعر، انتظار می رود که منابع بسیاری در این زمینه موجود باشد ولی برخلاف انتظار، منابع موجود در این زمینه در حّد پیش بینی شده نیست، به ویژه در رابطه با ابن رومی که مورد کم توجّهی قرار گرفته است. پژوهش های انجام شده در اوصاف شاعر از طبیعت بسیار اندک و انگشت شمار است و با توجّه به ارزش و جایگاه این شاعر، دور از انتظار است.
    هدف کلّی از پژوهش حاضر، مقایسه ی تطبیقی موضوعات وصف طبیعت در دیوان دو شاعر است. به همین منظور، این رساله در شش فصل تنظیم شده است:
الف) فصل نخست : شامل کلیّات تحقیق است.
ب) فصل دوم : به تعریف نقد و ادب و ادب تطبیقی و نیز به بیان جایگاه و رسالت ادبیّات تطبیقی، اختصاص یافته است.
ج) فصل سوم : در این فصل پس از معرّفی دو شاعر، ویژگی های سیاسی و ادبی و فکری آنها و معاصران و ممدوحان و در پایان به تحلیل زندگی شان پرداخته شده است.
د) فصل چهارم : در این فصل، پس از ذکر سبک شعری و ویژگی های عصری دو شاعر، به تأثیر و
انعکاس محیط بر شخصیّت و اشعار آنها اختصاص یافته است.   
هـ) فصل پنجم : این فصل شامل 5 بخش است :
1- گلها و فصل بهار و پاییز.                2- درختان.               3- میوه ها .   
 4- حیوانات.                             5 – مواهب آسمانی
در این فصل ابتدا، مقدّمه ای بر توصیف طبیعت دو شاعر بیان شده و سپس ابیاتی از ابن رومی ذکر گردیده و پس از درج توضیح و تحلیل آن، ابیاتی از منوچهری دامغانی به عنوان شاهد مثال آورده شده و در ضمن ابیات، توضیحات مختصری نیز ذکر گردیده است و در هر تحلیل، به میزان تأثیرپذیری دو شاعر از محیط و از یکدیگر و نیز به بعضی از صور خیال اشاره ای گذرا شده است.
و) فصل ششم : در فصل پایانی، به نتیجه گیری مباحث ارائه شده و توصیه و پیشنهاد اختصاص یافته است.















1- کلیّات
1-1- سؤال اصلی تحقیق :
    علّت گرایش منوچهری دامغانی و ابن رومی به توصیف طبیعت چیست؟
1-2- فرضیه های تحقیق :
    الف) به نظر می رسد وجود اشتراک بین دو شاعر بیش از تفاوت آنها باشد.
    ب) به نظر می رسد منوچهری دامغانی در اشعارش از ابن رومی تأثیر پذیرفته است.
    ج) به نظر می رسد هر دو شاعر نگرش مشابهی درباره ی طبیعت دارند.
    د) بازتاب مسائل شخصی و خانوادگی در آثار ابن رومی بیش از منوچهری است.
1-3- بیان مسأله و هدف تحقیق :
    ادبیّات تطبیقی از رشته های نوین در مطالعات ادبی و یکی از شاخه های مهّم ادبیّات به شمار می آید که برای تبادل و نزدیک شدن فرهنگ ها به هم می باشد. حدّ فاصل میان دو ادبیّات در پژوهش های ادبیّات تطبیقی زبان است.
    در این رشته، پژوهش گر با مطالعه ی زمینه های مشابه به کشف همانندی ها و اختلاف های فکری و فرهنگی و ... بین تمّدن های گوناگون می پردازد.
    در ادبیّات تطبیقی گاه به مطالعه ی مضامین مشترک در ادبیّات کشورها و گاه به مطالعه و مطابقه ی شخصیّت های دینی، تاریخی و یا شخصیّت های مأخوذ از روایت های ملّی پرداخته می شود.
از آنجایی که فنّ وصف یکی از بزرگ ترین اغراض شعری در ادبیّات است و « طبیعت » نیز در میان این فنّ شعری از اهمّیّت والایی برخوردار است، بر همین اساس بر آن شدم که به بررسی و تحلیل تطبیقی توصیف طبیعت در اشعار دو شاعر از دو زبان متفاوت بپردازم و ضمن معرّفی آن دو شاعر و ذکر اندیشه ها و افکارشان و علّت گرایش آن دو به طبیعت، تفاوت ها و شباهت ها و احیاناً تأثیر پذیری از یکدیگر و برجستگی های شعری آنان را ذکر نمایم.


1-4- پیشینه ی تحقیق:
    با مراجعه به کتابخانه ها، مراکز و سایت های اینترنتی، برای بررسی سابقه ی پژوهش درباره ی تحلیل تطبیقی اشعار دو شاعر، از نو بودن عنوان تحقیق، هیچ مقاله، پایان نامه یا کتاب مستقلّی، که به طور مشخّص به موضوع « تحلیل تطبیقی توصیف طبیعت در شعر منوچهری دامغانی و ابن رومی » پرداخته باشد، یافت نشد؛ امّا موارد ذیل قابل ذکر است :
1-4-1- کتابها :
    الف) زمرّدی، حمیرا، نمادها و رمزهای گیاهی در شعر فارسی، انتشارات زوّار، تهران، چاپ اوّل، 1387. این کتاب از دو فصل تشکیل شده است. فصل اوّل شامل هشت بخش می باشد با عنوان هایی نظیر: مرتبه ی وجودی نباتات، تبار شناسی گیاهی و تناسخ نباتی، رستاخیز آیینی نباتات، زنجیره ی نمادهای قدسی نباتات، درخت کیهانی و ... . فصل دوّم کتاب نیز مشتمل است بر شش بخش با عناوین: نمادهای اندامی نباتات، نمادهای حالات و احوال انسانی نباتات، نمادهای تصویری و توصیفی نباتات و ... 
در پایان کتاب فهرست آیات و احادیث و اقوال عرب و اعلام و منابع ذکر شده است.
نکته ی حائز اهمّیّت در این کتاب، توجّه و دقّت قابل تحسینی است که نویسنده در جمع آوری مثال های متعدّد  از شاعران قرن های مختلف داشته است و باعث جذابیّت آن شده است.
    ب) شاه حسینی، مهری، طبیعت و شعر در گفتگو با شاعران، انتشارات کتاب مهناز، تهران، چاپ اوّل، 1380. این کتاب با مقدّمه ای بسیار زیبا پیرامون طبیعت آغاز شده است. نویسنده برای تدوین کتاب، ابتدا سؤالاتی راجع به نظر شعرا درباره ی طبیعت و نگرش آنها نسبت به آن، طرح نموده آن ها نیز با پاسخگویی به سؤالات در واقع با او به نوعی در نوشتن کتاب مشارکت داشته اند. در متن کتاب اسامی بیست نفر از شاعران معاصر کشورمان از قبیل: فریدون مشیری، منوچهر آتشی، اسماعیل رها، طاهره صفّارزاده و ... همراه با شعر و پرسش نامه ی تکمیل شده ی آن ها درج شده است.
1-4-2- پایان نامه ها :
    الف) التونچی، م، وصف طبیعت در شعر فارسی و عربی و مقایسه ی آن دو با یکدیگر تا پایان قرن چهارم هجری (فردوسی)، دکترای زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه تهران.
    ب) انارکی، زهرا، جلوه های طبیعت در دیوان منوچهری دامغانی، دانشگاه آزاد اسلامی- واحد سبزوار.
    ج) افرحناکی، حمید، تصویر شب در شعر سه نفر از شاعران سبک خراسانی (منوچهری، فرّخی، ناصر خسرو) و سه نفر از شاعران سبک عراقی (خواجو، سلمان ساوجی، عماد فقیه کرمانی)، دانشگاه کرمان.
د) بدویی، افسانه، تأثیر ربع و اطلال و دمن شاعران عرب در شعر منوچهری، لامعی گرگانی، امیرمعزّی، دانشگاه آزاد اسلامی-واحد جیرفت.
ذ) پور ملک شاه، احمد، پرندگان و صورخیال در دیوان منوچهری دامغانی، دانشگاه آزاد اسلامی-واحد تهران.
    ر) تشکّری، منوچهر، گل و گیاه در ادب فارسی (از آغاز تا پایان دوره اول غزنوی)، دانشگاه چمران اهواز.
    ز) جلالی، مریم، طبیعت گرایی و توصیف شب و روز و بررسی صورخیال و وزن ها و بحور در اشعار منوچهری دامغانی، دانشگاه آزاد اسلامی-واحد تهران مرکزی.
    ژ) رحیمی، ابوالقاسم، تحلیل هنری جلوه های زیبای طبیعت در اشعار پیشگاهنگان شعر فارسی (رودکی، کسائی، عنصری، فرّخی و منوچهری). دانشگاه تربیت مدرّس.
    س) رحیمی کشکولی، فیض الله، جلوه های طبیعت در دیوان منوچهری، فرّخی، کسائی مروزی، دانشگاه آزاد - واحد فیروزآباد.
    ش) عمید، محمود، منازل ارضی و سماوی در دیوان منوچهری دامغانی، دانشگاه آزاد-واحد تهران.
    ص) قائمی اصل، حسین، وصف طبیعت در شعر ابن رومی و ابن خفاجه اندلسی، دانشگاه اصفهان.
    ض) محّمد فاضلی، سکینه، بررسی گلها، گیاهان و درختان در دیوان شاعران قرن چهارم و پنجم. دکترای زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه تربیت معلّم.
    ع) یوسفی، غلامحسین، وصف طبیعت در شعر فارسی تا حمله ی مغول، دکترای زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه تهران.
1-4-3- مقاله ها :
    الف) قهرمان نژاد، 1، 1389، مقایسه ی اشعار وصفی ابن معتز عبّاسی و منوچهری دامغانی: نشریه ی ادبیّات تطبیقی، دانشکده ادبیّات و علوم انسانی. دانشگاه شهید باهنر کرمان، شماره ی 2.
    ب) مهربان، 5، 1387، مقایسه ی تطبیقی وصف طبیعت در دیوان صنوبری و منوچهری دامغانی.
فصلنامه ی ادبیّات تطبیقی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد جیرفت، شماره ی 7.
1-5- روش تحقیق و گردآوری اطّلاعات
    این تحقیق مبتنی بر روش توصیف و تحلیل است که با استفاده از منابع کتابخانه ای و جمع آوری اطّلاعات و نسخه برداری انجام شده است.














2- نقد و ادبیّات تطبیقی :
2-1- نقد چیست؟
نقد ادبی که از آن می توان به سخن سنجی و سخن شناسی نیز تعبیر کرد عبارتست از شناخت ارزش و بهای آثار ادبی و شرح و تفسیر آن به نحوی که معلوم شود نیک و بد آن آثار چیست و منشأ آنها کدام است. در تعریف آن ، بعضی از اهل نظر گفته اند که : «سعی و مجاهده ایست عاری است شائبه ی اغراض و منافع تا بهترین چیزی که در دنیا دانسته شده است و یا به اندیشه ی انسان در گنجیده است شناخته گردد و شناسانده آید».
کلمه ی نقد خود در لغت به معنی «بهین چیزی برگزیدن» و نظر کردن است در دراهم تا در آن به قول اهل لغت سره را از ناسره باز شناسند. (زرّین کوب، 1388: 22).

-9-3 وصف عقاب :
ابن رومی در قصیده ای که برای مرثیه مادرش سروده بود، برخی از موجودات قوی را عینا به تصویر کشید. و در طی آن منظورش این بود که غلبه زمان را بر تمام موجودات دنیا بیان کند همچنان که در بیت زیر عقاب ماده را به تصویر می کشد و آن را از حیث ظاهر و صفات ذاتی توصیف می کند:
بکورٌ علی الاقناص غیرُ مخلَّهٍ        کأن بها فی کلَّ شارقهٍ وَحَم
«صبح زود برای شکار می رود و لاغر و ضعیف نیست گویی بر روی هر کوهی اشتهایی برای اوست.
                                        (همان:287)
تحلیل : گویا منوچهری کلمه ی عقاب را 3 مرتبه در اشعارش به کار برده، و در 2 مرحله صنعت جولان دادن را به این پرنده ی شکاری نسبت داده است به شرح ذیل:
- گاه رهواری چو کبک و گاه جولان چو عقاب        گاه برجستن چو باشه، گاه برگشتن چوباز
                                        (منوچهری،53)
- بیش بین چون کرکس و جولان کننده چون عقاب
راهور ایدون چو کبک و راسترو همچون کلنگ
                                        (همان:62)
    از مشاهده ی ابیات فوق، در می یابیم که در هر بیت چهار تشبیه وجود دارد که در همه ی آنها مشبّه ظاهراً محذوف است و در حقیقت، تمام مشبّه ها در بیت ماقبل موجود است امّا متأسّفانه به دلیل بالابودن حجم کار وضیق وقت از آوردن آن ابیات خودداری می نمایم.
5-9-4- وصف الذباب: زنبور عسل
    ابن رومی از توصیف موجودات کوچک نیز در شعرش غفلت نکرده است بلکه به توصیف موجودات کوچکی چون زنبور عسل نیز پرداخته است. وی آواز زنبور عسل را در باغ هم چون چنگ نواختن مردی مست می داند. بیت زیر گواه این مدّعاست:
وَ غَرَّدَ رِبعُّی الذباب خلالَه        کما حَثحَثَ النَشوانُ صَنجاً مُشَرَّعا
                        (عقاد، 1931. ج 5: 621)
- و آواز می خواند چهار بال مگس (زنبور عسل) در خلال آن همانگونه که مردان مست با چنگ بلند و مرتفع درخشیدند.
    منوچهری دامغانی نیز از این قاعده مستثنی نیست وی همچون ابن رومی به وصف زنبور عسل=نحل پرداخته است:
همواره به گرد گل طیّار بود نحل            وین گل به سوی نحل بود دایم طیّار
                            (منوچهری،1385: 43)
تحلیل : وی با توصیف زیبای خود در بیت مذکور، علاوه بر ایجاد ارتباطی تنگاتنگ مابین زنبور عسل و گل، از آرایه ی تکرار نیز با مکرّر آوردن واژه های «گل، طیّار، نحل» استفاده نموده است.
- کرده گلو پر زباد قمری سنجاب پوش            کبک فرو ریخته مشک به سوراخ گوش
بلبکان با نشاط، قمریکان با خروش            در دهن لاله مشک، در دهن نحل نوش
سوسن کافور بوی، گلبن گوهر فروش
و زمه اردیبهشت کرده بهشت برین
    منوچهری در مسمّط بسیار زیبای فوق نه تنها به تصویرهایی از طبیعت که در حوزه ی مبصرات و نیروی بینایی است پرداخته بلکه نسبت به معاصرانش توجّه بسیاری به مسأله ی اصوات در طبیعت دارد و در واقع یکی دیگر از عوامل زنده بودن طبیعت در شعرش همین توجّهی است که به اصوات دارد. (شفیعی کدکنی، صورخیال، 1387: 515)
5-9-5- وصف الصل: مار
    ابن رومی زمانی که از سختی های روزگار سخن می گوید آنرا به ماری ترسناک تشبیه می کند که سمّش قاتل دیگران است. در حالیکه در دندان هایش سمّی وجود دارد و سپس آن قطرات سّم را به قطره های چربی تشبیه می کند آنگاه که می گوید: