فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده 1
فصل اوّل- کلیات تحقیق 2
مقدمه 3
1-1- بیان مساله 3
1-2- ضرورت تحقیق 5
1-3- اهداف تحقیق 6
1-4- سوالات تحقیق 6
1-5- فرضیات تحقیق 6
1-6- قلمرو تحقیق 6
1-7- پیشینه تحقیق 6
1-8- تعریف واژگان کلیدی 9
1-8-1- جهان اسلام 9
1-8-2- ژئوپلیتیک 9
1-8-3- همگرایی 10
1-8-4- واگرایی 10
1-8-5- دبن 10
فصل دوم- مبانی نظری 11
مقدمه 12
2-1- مفهوم همگرایی 13
2-2- عوامل همگرایی 14
2-2-1- عوامل اجتماعی و فرهنگی 14
2-2-2- عوامل اقتصادی و سیاسی 16
2-2-3- ناسیونالیسم 18
2-2-4- همگرایی منطقه ای 18
2-2-5- عامل جغرافیا 20
2-2-6- ساختار سیاسی مشترک 21
2-2-7- تهدید و احساس خطر مشترک 21
2-3- همگرایی در جهان اسلام 21
2-4- راهبردهای همگرایی در جهان اسلام 22
2-5- تجارب همگرایى در جهان اسلام 23
2-6- اتحادها و ائتلافهاى سیاسى 24
2-6-1- جمهورى متحده عربی 24
2-6-2- فدراسیون عربى 24
2-6-3- اتحادیه عرب 25
2-6-4- سازمان کنفرانس اسلامى 26
2-6-5- اتحادیههاى اقتصادى 27
2-6-5- 1- شوراى همکارى خلیج فارس 27
2-6-5-2- شوراى همکارى عرب 28
2-6-5-3- گروه دى هشت 29
2-6-5-4- سازمان همکارى اقتصادى (اکو) 30
2-7- موانع همگرایى در جهان اسلام 31
2-7-1- استبداد داخلى 31
2-7-2- اختلافات سیاسى 32
2-7-3- ملى‌گرایی افراطی 33
2-7-4- رقابت به‌جای همکاری 34
2-7-5- بى‌ثباتى سیاسى 35
2-7-6- استعمار خارجی 35
2-7-7- صهیونیسم 36
2-8- موقعیت جغرافیایی کشورهای اسلامی 37
2-8-1- ژئوپلیتیک کشورهای مسلمان قاره آسیا 38
2-8-1-1- آسیای جنوب غربی(خاورمیانه) 38
2-8-1-1- 1- جمهوری اسلامی ایران 38
2-8-1-1- 2- اردن 40
2-8-1-1- 3- افغانستان 41
2-8-1-1- 4- قطر 43
2-8-1-1- 5- امارات متحده عربی 44
2-8-1-1- 6- عربستان سعودی 46
2-8-1-1- 7- کویت 48
2-8-1-1- 8- پادشاهی بحرین 50
2-8-1-1- 9- جمهوری ترکیه 51
2-8-1-1- 10- سوریه 52
2-8-1-1- 11- عراق 55
2-8-1-1- 12- عمان 56
2-8-1-1- 13- یمن 57
2-8-1-1- 14- لبنان 58
2-8-1-1- 15- فلسطين 59
2-8-1-2- آسیای جنوبی 60
2-8-1-2- 1- پاکستان 60
2-8-1-2- 2- بنگلادش 62
2-8-1-2- 3- مالدیو 64
2-8-1-3- آسیای جنوب شرقی 66
2-8-1-3-1- اندونزی 66
2-8-1-3-2- برونئی 67
2-8-1-3-3- مالزی 68
2-8-1-4- آسیای مرکزی 70
2-8-1-4-1- آذربايجان 70
2-8-1-4-2- ازبکستان 71
2-8-1-4-3- تاجیکستان 72
2-8-1-4-4- تركمنستان 74
2-8-1-4-5- قرقیزستان 76
2-8-1-4-6- قزاقستان 77
2-8-2- مسلمانان قاره آفریقا 79
2-8-2-1- آفریقای شمالی 79
2-8-2-1-1- الجزایر 79
2-8-2-1-2- تونس 80
2-8-2-1-3- مصر 81
2-8-2-1-4- مراکش 82
2-8-2-1-5- لیبی 83
2-8-2-2- آفریقای شرقی 84
2-8-2-2-1- جمهوری جیبوتی 84
2-8-2-2-2- جمهوری سومالی 84
2-8-2-2-3- تانزانیا 85
2-8-2-3-آفریقای غربی 86
2-8-2-3-1- جمهوری بنین 86
2-8-2-3-2- جمهوری سنگال 87
2-8-2-3-3- جمهوری گابن 88
2-8-2-3-4- جمهوری گامبیا 89
2-8-2-3-5- جمهوری گینه کوناکری 91
2-8-2-3-6- جمهوری گینه بیسائو 91
2-8-2-3-7- جمهوری كامرون 92
2-8-2-3-8- جمهوری ساحل عاج 93
2-8-2-3-9- جمهوری مالی 94
2-8-2-3-10- موریتانی 95
2-8-2-3-11- بوركينا فاسو 96
2-8-2-3-12- جمهوری سیرالئون 97
2-8-2-3-13- جمهوری فدرال نیجریه 98
2-8-2-3-14- جمهوری توگو 99
2-8-2-4- آفریقای مرکزی 100
2-8-2-4-1- جمهوری اوگاندا 100
2-8-2-4-2- جمهوری چاد 101
2-8-2-4- 3- جمهوری سودان 102
2-8-2-4-4- جمهوری نيجر 103
2-8-2-5- آفریقای جنوبی 103
2-8-2-5-1- جمهوری موزامبیک 103
2-8-2-5-2- اتحادیه کومور 104
2-8-3- قاره اروپا 105
2-8-3-1- جمهوری آلبانی 105
2-8-4- قاره آمریکا 106
2-8-4-1- ونزوئلا 106
2-8-4-2- اکوادور 107
2-8-4-3- جمهوری سورینام 109
2-8-4-4- جمهوری گویان 110
فصل سوم- روش اجرای تحقیق 112
3-1- مقدمه 113
3-2- روش شناسی تحقیق 113
3-3- روش گردآوری اطلاعات 113
3-4- ابزار گردآوري اطلاعات 113
3-5- روش تجزيه و تحليل اطلاعات 114
فصل چهارم- یافته های تحقیق 115
مقدمه 116
4-1- موقعيت ژئوپليتيكي برتر جهان اسلام 116
4-2- ویژگی های ژئوپلیتیک جهان اسلام 117
4-3- موقعيت ژئواستراتژيكي جهان اسلام 119
4-4- ويژگي هاي جمعيتي جهان اسلام 124
4-5- موقعيت ژئوكالچر جهان اسلام 129
4-6- بحث و بررسی یافته های تحقیق 132
فصل پنجم- نتیجه گیری و ارزیابی فرضیه ها 138
مقدمه 139
5-1- ارزیابی فرضیه اول 140
5-2- ارزیابی فرضیه دوم 146
5-3- پیشنهادات 147
منابع 149
فهرست جداول
عنوان صفحه
جدول شمارة 2-1- دلایل ناکامی طرح‌های همگرایی در جهان اسلام 37
فهرست اشکال
عنوان صفحه
شکل 3-1- نقشه کشور ایران 39
شکل 3-2- نقشه کشور اردن 40
شکل 3-3- نقشه کشور افغانستان 41
شکل 3-4- نقشه کشور قطر 44
شکل 3-5- نقشه کشور امارات متحده عربی 45
شکل 3-6- نقشه کشور عربستان سعودی 47
شکل 3-7- نقشه کشور کویت 49
شکل 3-8- نقشه کشور بحرین 51
شکل 3-9- نقشه کشور ترکیه 52
شکل 3-10- نقشه کشور سوریه 53
شکل 3-11- نقشه کشور عراق 55
شکل 3-12- نقشه کشور عمان 56
شکل 3-13- نقشه کشور یمن 57
شکل 3-14- نقشه کشور لبنان 58
شکل 3-15- نقشه کشور فلسطین 59
شکل 3-16- نقشه کشور پاکستان 61
شکل 3-17- نقشه کشور بنگلادش 63
شکل 3-18- نقشه کشور مالدیو 65
شکل 3-19- نقشه کشور اندونزی 66
شکل 3-20- نقشه کشور بروئنی 68
شکل 3-21- نقشه کشور مالزی 68
شکل 3-22- نقشه کشور آذربایجان 70
شکل 3-23- نقشه کشور ازبکستان 72
شکل 3-24- نقشه کشور تاجیکستان 73
شکل 3-25- نقشه کشور ترکمنستان 74
شکل 3-26- نقشه کشور قرقیزستان 77
شکل 3-27- نقشه کشور قزاقستان 78
شکل 3-28- نقشه کشورالجزایر 79
شکل 3-29- نقشه کشورتونس 80
شکل 3-30- نقشه کشورمصر 81
شکل 3-31- نقشه کشورمراکش 82
شکل 3-31- نقشه کشورلیبی 83
شکل 3-33- نقشه کشور جمهوری جیبوتی 84
شکل 3-34- نقشه کشور جمهوری سومالی 85
شکل 3-35- نقشه کشور تانزانیا 85
شکل 3-36- نقشه کشور جمهوری بنین 86
شکل 3-37- نقشه کشور جمهوری سنگال 87
شکل 3-38- نقشه کشور جمهوری گابن 88
شکل 2-39- نقشه کشور جمهوری گامبیا 89
شکل 3-40- نقشه کشور جمهوری گینه کوناکری 91
شکل 3-41- نقشه کشور جمهوری گینه بیسائو 92
شکل 3-42- نقشه کشور جمهوری كامرون 93
شکل 3-43- نقشه کشور جمهوری ساحل عاج 94
شکل 3-44- نقشه کشور جمهوری مالی 95
شکل 3-45- نقشه کشور موریتانی 96
شکل 3-46- نقشه کشور بوركينا فاسو 97
شکل 2-47- نقشه کشور جمهوری سیرالئون 97
شکل 2-48- نقشه کشور جمهوری فدرال نیجریه 98
شکل 3-49- نقشه کشور جمهوری توگو 99
شکل 3-50- نقشه کشور جمهوری اوگاندا 100
شکل 3-51- نقشه کشور جمهوری چاد 101
شکل 3-52- نقشه کشور جمهوری سودان 102
شکل 3-53- نقشه کشور جمهوری نيجر 103
شکل 3-54- نقشه کشور جمهوری موزامبیک 104
شکل 3-55- نقشه کشورکومور 105
شکل 2-56- نقشه کشور جمهوری آلبانی 106
شکل 3-57- نقشه کشورونزوئلا 107
شکل 3-58- نقشه کشوراکوادور 108
شکل 3-59- نقشه کشور جمهوری سورینام 109
شکل 3-60- نقشه کشور جمهوری گویان 110
چکیده
جهان اسلام، داراي مجموعه‌اي از ويژگي‌هاي ژئوپليتيكي ناهمگون است. کشورهای مسلمان دارای امكانات فوق‌العاده مهمي براي همگرائي منطقه‌اي و تشكيل نظام منطقه‌اي با تكيه بر عناصر و آميزه‌هاي بومي می باشند. این پایان نامه با هدف تحلیل عوامل تأثیرگذار ژئوپلیتیک کشورهای اسلامی بر معادلات بین المللی انجام گرفت و این سوال مطرح گردید که عوامل تأثیرگذار ژئوپلیتیک کشورهای اسلامی بر معادلات بین المللی کدامند. اهداف این تحقیق شامل تبیین موقعیت ژئوپلیتیک کشورهای اسلامی و شناسایی عوامل تاثیرگذار بر همگرایی کشورهای اسلامی بر مبنای دین اسلامی بعنوان قدرت جهانی هستند. این پایان نامه یک تحقیق توصیفی است و یافته های تحقیق نشان داد که موقعیت جغرافیایی کشورهای اسلامی می تواند با همگرایی در معادلات تأثیرگذار باشد همچنین دین اسلام می تواند عامل قدرت کشورهای اسلامی در معادلات بین المللی باشد.
کلمات کلیدی: ژئوپلیتیک، اسلام، همگرایی، معادلات بین الملل، اتحادیه، عرب.
فصل اوّل
کلیات تحقیق
مقدمه
جهان اسلام با جمعيتي بيش از يک ميليارد نفر به منزله يك قطب جمعيتي، فرهنگي، اقتصادي و سياسي بزرگ، گستره وسيعي از کره خاکي را در بر مي گيرد كه دارای قابليت هاي قوي براي هم گرايي است. از نقطه نظر جغرافياي سياسي، اکثر کشورهاي اسلامي در مراحل نخستين سازمان دهي سياسي فضا قرار دارند. در اين کشورها جمعيت، با سرعت در حال افزايش است. از نظر ژئوپوليتيكي نيز مسائلي در جهان اسلام وجود دارد. کشورهاي اسلامي واقع در خاورميانه و شمال افريقا از معضل طبيعي و جغرافيايي کم آبي و بي آبي رنج مي برند. همين مسئله باعث فراهم آوردن زمينه چالش بين کشورهاي داراي حوضه هاي مشترک آب گرديده و آب را به يک موضوع ژئوپوليتيکي تبديل کرده است. جهان اسلام، از طرفي زمينه هاي همگرايي قابل ملاحظه اي دارد که بزرگ ترين مخزن انرژي در اختيار جهان اسلام است. با توجه به رو به کاهش بودن منابع هيدروکربني انرژي در ساير حوزه ها، منطقه خليج فارس به علت دارا بودن منابع عظيم انرژي، حداقل براي ربع سده آينده، هم چنان مورد توجه جدي اقتصاد جهاني خواهد بود و اين ويژگي براي ژئوپليتيک بودن اين منطقه کفايت مي کند.
1-1- بیان مساله
زمانی که برای اولین بار در اواخر دهه پنجاه میلادی مسئله ای به نام ژئوپلیتیک جهان اسلام مطرح شد، جهان اسلام به سه بخش مرکز، غرب و شرق تقسیم بندی شد و با نظر به اینکه این تقسیم بندی با واقعیت های گسترش و نفوذ اسلام هماهنگی بیشتری داشت، مورد توجه صاحب نظران غربی هم قرار گرفت. نیاز به تغییر ساختار نظام ژئواستراتژیکی جهان، تغییر ساختار نظام شوروی سابق را به دبنال داشت که در پی فروپاشی آن جمهوری های مسلمان نشین شوری به استقلال رسیدند که این دگرگونی قبل از هر چیز مرزهای ژئوپلیتیکی جهان اسلام را تغییر داد، نتیجه آنکه ما امروز با مجموعه ای از قلمروهای جغرافیایی جهان اسلام مواجه هستیم(عزتی، 1379، ص1).
اندیشمندان اسلامی براساس آموزه های دین اسلام تصویری ژئوپلیتیکی از نظم جهانی ارائه می دهند که تفاوتی آشکار با نظم جغرافیایی موجود دارد. نخستین ویژگی چنین نظمی، نادیده انگاشتن دولت های ملی و قلمروی جغرافیایی کشورها است. اسلام مرزهای عقیدتی و یک نظم امتی در قلمرو دارالاسلام را به رسمیت می شناسد که بر مبنای عقاید و اصول مشترک اسلام بین مسلمانان انسجام و وحدت پیدا می کند. چنین نگرشی به ایجاد یک بوک قدرت(قدرت سوم) در چارچوب موازنه قوا و معادلات بین المللی کنونی تأکید می ورزد(پیشگاهی فرد و همکاران، 1385، ص115).
برنامه بنیادگرایی اسلامی از طریق چند فرآیندسیاسی گوناگون و بسته به پویشهای هر دولت ملی و شکل برنامه ریزی جهانی در هراقتصاد، در مقام جوامع اسلامی و همین طور بین اقلیتهای مسلمان در جوامع غیرمسلمان ظهور کرده است. یک هویت جدید در حال ساخته شده است، امّا به با بازگشت به سنت، بلکه با کار روی مواد و مصالح سنتی به منظور تحقیق بخشیدن به دنیایی الهی و برادرانه که در آن توده های محروم و روشنفکران ناراضی ممکن است معنای جدیدی را بسازند که بدلیل اینکه طردکننده نظم جهانی است جهان شمول می شود(شمسینی غیاثوند و همکاران، 1391، ص80).
به نظر می رسد نظم مورد نظر جهان اسلام در واقع مبین تصویری ژئوپلیتیکی از یگانگی امت اسلامی و فراتر از آن همبستگی نوع بشر در سایه مبانی و پیوندهای عقیدتی مشترک است. این اصل به طور اصولی در تضاد و تقابل با بنیان های نظم جغرافیای بین المللی حاکم می باشد(پیشگامی فرد و همکاران، 1385، ص116).
امروزه برای پیشبرد همگرایی و همکاری میان کشورها در حوزه های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، علمی و تکنولوژیک چه در سطح منطقه ای و چه در سطح بین المللی، اتحادیه یا سازمان هایی به وجود می آید که با برخورداری از ساختارهای رسمی و براساس توافق چندجانبه میان دولت ها به صورت فراملی عمل می کنند. در حوزه کشورهای اسلامی وجود یک سازمان کارامد و فراگیر به منظور جمع کردن کشورها در فرایند همگرایی، همانند اتحادیه اروپایی ضرورتی اجتناب ناپذیر است. با وجود آنکه سازمان کنفرانس اسلامی می توانسته در رابطه با همگرایی جهان اسلام گزینه مناسبی باشد، زیرا هم تمامی کشورهای اسلامی در آن عضویت دارند و هم از چندین دهه تجربه سازمانی برخوردار است اما این سازمان بدلیل آنکه ازکارایی و قدرت لازم برخوردار نیست و همچنین وابستگی برخی کشورهای عضو به بیگانگان، عدم توجه بعضی اعضا به همکاری با سازمان و فقدان سازوکارهای موثر در وادارکردن کشورها جهت اجرای قطعنامه های سازمان کنفرنس اسلامی برای همگرا نمودن کشورهای اسلامی ناکارآمد بوده است(حسینی مقدم و همکاران، 1391، ص5-4).
اگرچه اغلب مسلمانان به لحاظ ایدئولوژیک خواهان ایجاد همبستگی و اتحاد جهانی کشورهای مسلمان هستند امّا در واقع چنین امری با چالش های متفاوتی روبرو است. این چالش های متفاوت در قالب نارضایتی هایی در میان کشورهای مسلمان وجود بارز دارد که نمی توان صرف وجود عامل وحدت بخش اسلام بر روی آن تاکید نمود. اگرچه جهان اسلام در کلیت خود تاثیرگذار در فرایندهای جهانی می باشد امّا در واقع خود به علت عدم انسجام لازم نتوانسته به محوری موثر تبدیل شود. جهان اسلام به عنوان محدوده ای قابل توجه در جغرافیای جهان درگیر مشکلات درونی- ملی و منطقه ای می باشد. از آنجائیکه بسیاری از این چالش ها ناشی از رویکردهای تئولوژیکی می باشد امّا محور چاره ای مشکلات، اقدامات تئولوژیکی نیست بلکه رویکردهای ژئوپلیتیک برای معرفی افق های جدید و کارکردی باید مورد توجه واقع شود(یوسفی و همکاران، 1389، ص5).
باتوجه به موارد مطروحه، این پژوهش درصدد می باشیم که به تبیین موقعیت ژئوپلیتیک کشورهای اسلامی بپردازد و عوامل تاثیرگذار بر همگرایی کشورهای اسلامی بر مبنای دین اسلامی بعنوان قدرت جهانی را شناسایی نماید.